جعبه موسیقی تنها برنامه رادیویی است که به صورت تخصصی به تحلیل موسیقی فیلم های مطرح جهان و ایران می پردازد. این برنامه به تهیه کنندگی انسیه سمیع زاده و نویسندگی و تحلیل صبا رادمان از شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۱۳ تا ۱۳:۳۰ از شبکه نمایش پخش می شود و یکی از برنامه هایی است که توانسته با اقبال مخاطبان قرار گیرد. از این رو با صبا رادمان نویسنده و تحلیل گر این برنامه که اتفاقا سابقه طولانی در عرصه مطبوعات دارد، گفت وگو کرده ایم.

گفتگو: مریم آموسا

در ابتدای امر درباره چگونگی شکل گیری ایده برنامه جعبه موسیقی بگوید آیا از روز نخست شما نویسنده این برنامه بوده اید؟

ایده شکل گیری این برنامه از حدود سه سال پیش توسط تهیه کننده  « انسیه سمیع پور» با شکلی کاملاً متفاوت مطرح و اجرا شد. در آن زمان برنامه «جعبه موسیقی» به این شکل که افراد و مخاطبان تنها یک موسیقی بشنوند، روی آنتن می رفت و در کنار آن اطلاعات اولیه فیلم شامل نام کارگردان، نام عوامل و بازیگران فیلم توسط مجری خوانده و درفواصل برنامه، موسیقی فیلم پخش می شد و خبری از نقد و تحلیل فیلم و موسیقی فیلم نبود.
  البته در فیلم های ایرانی ما دچار یک مشکل بسیار بزرگ هستیم و آن این است که ازآنجاییکه بسیاری از فیلم های ایرانی با بودجه های دولتی و نیمه دولتی مانند بنیاد سینمایی، فارابی، سازمان سینمایی، سازمان سینمایی اوج، حوزه هنری و... ساخته می شوند و تهیه کننده با بودجه شخصی و بخش خصوصی کمتر وارد عرصه سینما می شود.

 بنابراین به شکل هنر، صنعت به آن نگاه نشده و فروش فیلم برایشان اهمیتی ندارد. این موضوع درباره آهنگسازی و انتشار آلبوم موسیقی فیلم هم صدق می کند، چون  آهنگساز فیلم در مقام یکی از اجزا و عناصر فیلم در خدمت اثر قرار می گیرد، دستمزدش را از تهیه کننده ای که او هم بودجه اش را از سازمان های دولتی دریافت کرده. می گیرد و موسیقی را تحویل میدهد و می رود. او دیگر برایش انتشار آلبوم موسیقی در قالب یک اثر هنری  اهمیتی ندارد که آن را منتشر کرده و از فروش آن درآمد زایی کند.

بنابراین در زمان نگارش برنامه جعبه موسیقی، مهمترین مشکل ما برای فیلم های ایرانی این است که بیشتر آلبوم های این آثار منتشر نشده اند که بشود از آن در تحلیل موسیقی و پخش آن در برنامه استفاده کرد.

 موسیقی ای هم که در خود فیلم قرارگرفته، برای استفاده تحلیلی و یا پخش در برنامه به هیچ وجه مناسب نیستند زیرا قطعات کامل نیستند  و در میان کلام بازیگران خرد شده اند. و قطعه موسیقی به شکل منفک از دیالوگ ها، معمولاً در بسیاری از صحنه های فیلم یا اصلاً وجود ندارد و یا بسیار کوتاه و تقطیع شده بوده و قابلیت تحلیل و پخش در برنامه ندارد.  زیرا این برنامه «جعبه موسیقی» است و ما پس از هر بخش از تحلیل فیلم، بیان داستان و تحلیل فیلم، نیاز به پخش سه تا چهار دقیقه قطعه بی کلام موسیقی داریم که زیر تحلیل قرارگرفته و پس از اتمام هر بخش، به شکل مستقل پخش شود.

این برنامه با چه هدفی راه اندازی شده است و در این برنامه موسیقی فیلم ها بر چه اساسی انتخاب می شوند؟

 برای انتخاب موسیقی، ابتدا باید به سراغ خود فیلم برویم چون فیلم و موسیقی به هم وابسته هستند و در واقع یک پکیج کاملاً به هم تنیده شده هستند و از هم منفک نیستند. به همین دلیل ما به سراغ فیلم ها و موسیقی های برجسته ای می رویم که جوایز بین المللی مانند جایزه اسکار، جایزه گلدن گلوب، بفتا، کن و دیگر جوایز بین المللی دریافت کرده باشند و موردتوجه مخاطبان و منتقدان بین المللی قرارگرفته باشند. در مورد فیلم های ایرانی هم ما به جوایز داخلی که مهمترین آنها جایزه سیمرغ بلورین جشنواره فیلم فجر است اهمیت می دهیم و فیلم هایی را مورد بررسی قرار می دهیم که فیلم و موسیقی آن مورد توجه منتقدان و داوران جشنواره قرارگرفته باشد و از شهرت عمومی  برخوردار باشد.
گاهی البته  آهنگساز پر آوازه است و جوایز بسیاری دریافت کرده که  آهنگساز  را در نظر گرفته و فیلم را بر اساس نام آهنگساز در نظر می گیریم.
 البته  در چنین مواردی حتماً فیلم ساز و فیلم موردنظر هم جزء فیلم های بسیار موفق سینمای جهان و یا ایران است و تفاوتی بین آهنگساز بزرگ و کارگردان بزرگ بودن وجود ندارد و این دو در هم گره خورده اند.

_با توجه به این که در ایران نوشتن درباره موسیقی به ویژه موسیقی فیلم با رویکرد تحلیلی نوپاست شما برای نگارش هر برنامه و تحلیل موسیقی فیلم ها با چه دشواری روبرو هستید

از حدود یک سال و اندی پیش که من وارد این برنامه شدم، شکل برنامه کاملاً تغییر کرده و جعبه موسیقی به یک برنامه کاملاً تحلیلی تبدیل شد.

به این شکل که داستان فیلم، تحلیل شخصیت های فیلم و تحلیل نُت به نُت موسیقی فیلم همراه با توضیح دقیق سازبندی های فیلم که البته کار بسیار سخت و پیچیدهای است، در بستر یک متن و قلم شاعرانه که مورد علاقه من است شکل می گیرد.

 تحلیل نت های موسیقی و سازبندی اثر به این شکل را من تاکنون در هیچ رسانه ای ندیده ام، زیرا تسلط کامل بر نت ها بر دستگاه های موسیقی، آواشناسی، نت خوانی و سازشناسی برای این برنامه لازم است و یک گوش تربیت شده و سُلفِژ قوی گ که با شنیدن یک قطعه موسیقی بتواند نوع نت ها، دستگاه موسیقی، نوع سازبندی، ریتم و ... را تشخیص داده و سازهای محلی و احیاناً ناشناخته هر کشور را یک به یک شناخته و قدرت تشخیص و تحلیل داشته باشد.

 نکته مهم این جاست که بسیاری از این سازها حتی نامشان هم برای بسیاری از افراد، ناشناخته است.

بنابراین در برنامه، تلاش می کنیم تا ضمن تحلیل سازبندی، نت شناسی و همچنین حس و حال آن ثانیه مورد نظر قطعه موسیقی، به نوعی ساز را هم معرفی کنیم مثال در یک فیلمی مانند فیلم گاندی که فیلم بسیار شناخته شده و معتبری است، در تمام قطعات از سازبندی های محلی و بومی هندی استفاده شده بود برای تحلیل این موسیقی این فیلم باید تمامی سازبندی های ویژه هندوستان و نت نویسی و نت شناسی این سازها و نوع قرارگیری آن ها در قطعات موسیقی و در دل ارکستر را شناخت و به آن تسلط کامل داشت.

-- استقبال از برنامه جعبه موسیقی چگونه بوده است؟

 قبل از حضور من در برنامه، بیشتر  هدف برنامه، تنها پخش موسیقی بی کلام فیلم بوده، اما در این یک سال و نیم اخیر شکل برنامه تغییر کرد و  تبدیل به یک برنامه ای تحلیلی شد که مخاطب غیر متخصص در عین لذت بردن از داستان فیلم و تحلیل شخصیت ها و ذهنیت آن ها، به نوعی به شکل غیر مستقیم، به اطلاعات موسیقی و فرهنگی، هنری اش نیز افزوده شود. البته استقبال هنرمندان  کشور اعم از اهالی سینما و موسیقی از برنامه ها و پیام های دلگرم کننده و مِهرآمیز آنان به برنامه، نشان از این است که برنامه جعبه موسیقی، مخاطب خاص و هنرمندان را نیز به خود جذب و جلب کرده است .
به طور نمونه می توان به پیام های خوشحال کننده و پر از مهر هنرمندانی چون  فرزاد مؤتمن کارگران فیلم «شبهای روشن» که ما در برنامه به آن پرداختیم، بهروز غریب پور ، کارگردان اپرای عروسکی عاشورا،  بهزاد عبدی، کارن همایونفر، علی رادمان و بسیاری دیگر از آهنگسازان سرشناس کشور، امیر حسن ندایی فیلم ساز و مدرس دانشگاه و بسیاری دیگر از هنرمندانی که بردن نام تک تک آنان در حوصله این گفت و گو نمی گنجند، اشاره کرد.

_ با توجه به این که در ایران نوشتن درباره موسیقی به ویژه موسیقی فیلم با رویکرد تحلیلی نوپاست، شما برای نگارش هر برنامه و تحلیل موسیقی فیلم ها با چه دشواری روبرو هستید؟

بی شک هر کاری به ویژه در ابتدا، سختی و مشقت های خاص خودش را دارد. در مورد این برنامه هم علاوه بر مشکلاتی که پیشتر درباره عدم دسترسی به آلبوم های موسیقی فیلم های ایرانی و بحث قوانین درون سازمانی، مسئله مهمتر این است که در این برنامه با یک مساله مهم هم روبرو بودیم و آن چیزی نبود جز توجه به موسیقی فیلم به عنوان یک اثر هنری مستقل از سوی جامعه هنری. در واقع تاکنون رسم بر این بوده است که موسیقی فیلم را به عنوان یک تولید مکمل برای فیلم در نظر می گرفتند و به همین دلیل توجه لازم به این آثار برجسته و ارزشمند از سوی جامعه هنری مبذول نشده بود. جمله مشهوری در موسیقی فیلم وجود دارد که می گویند موسیقی خوب یک فیلم، آن است که اصلاً شنیده نشود به این معنی که انقدر در دل اثر فرو رفته باشد که اصلاً مخاطب، متوجه آن نشود. تلاش این برنامه این است که اتفاقاً مخاطب را به گوش دادن و توجه به موسیقی خوب یک فیلم عادت دهد.
این که گوش مخاطب، با موسیقی خوب آشنا شده و شناخت نسبی ای نیز از ریتم و صدای سازهای یک موسیقی به دست آورده و با آن ارتباط برقرار کند، هدفی است که در برنامه، آن را دنبال می کنیم.

برای نوشتن درباره موسیقی فیلم ها شما چند بار یک فیلم را می بینید و پروسه نوشتن یک درباره موسیقی فیلم چقدر زمان می برد؟

پروسه نگارش متن هر برنامه نیم ساعته جعبه موسیقی، حقیقتاً یک پروسه سنگین، طولانی و پیچیده است. زیرا پس از انتخاب فیلم، برای نگارشِ لحظه به لحظه اتفاقات داستانی و شخصیت های فیلم، هر فیلم را باید بارها و بارها بازبینی کرد. هر کدام از صحنه ها و فِریم های فیلم را سه، چهار و گاهی پنج بار، جلو و عقب کرده و نُت برداری کرد تا پس از اتمام فیلم، تازه، قلم دست گرفته و نگارش آغاز شود.
 مدل نگارش هم به این شکل است که ابتدا متن برنامه پس از تیتراژ، با یک متن شاعرانه یک پاراگرافی مرتبط با داستان و اتفاقات فیلم آغاز و سپس در حد امکان به شکل خلاصه تمام داستان و شخصیت پردازی های فیلم نگاشته می شود.
 پس از اتمام متن درباره فیلم، تازه، زمان انتخابات قطعات موسیقی فیلم است.

برای تشخیص این که کدام قطعه با حال و هوا و حس کدام بخش از داستان فیلم هماهنگ است نیز باید بارها و بارها، تمامی قطعات آلبوم موسیقی فیلم که شاید شامل ۳۰ تا ۳۵ قطعه است را شنید و سپس درباره آن ها تصمیم گیری کرد. این که کدام قطعه و البته گاهی این که از کدام ثانیه یک قطعه، موسیقی آغاز و در کجای قطعه مورد نظرمتوقف و پس از مکثی کوتاه، از ثانیه دیگر همان قطعه دوباره آغاز و در کجای یک قطعه به پایان برسد، نیاز به دقت و شناخت بسیار دارد

همچنین این که کدام ثانیه از یک قطعه موسیقی، به کدام قسمت داستان فیلم می خورد و حال و هوا، ریتم، سازبندی، لحن و رنگ آمیزی قطعه، چقدر به روحیه شخصیت مورد نظر در آن لحظه از داستان فیلم نزدیک است، کاری دشوار و زمان بر است که تنها عشق می خواهد.
هر یک از این برنامه ها از زمان نگارش تا روی آنتن رفتن به مثابه تولد فرزندی است که ۹ ماه تمام باید سنگینی آن را تحمل کنید تا دست آخر با عشق، او را در آغوش بگیرید.

_ با توجه به آنچه در خاطر دارم جز مطالبی جسته گریخته در مطبوعات و ایام برگزاری جشنواره فیلم فجر که فرصتی فراهم می شود درباره موسیقی فیلم صحبت شود، برنامه دیگری در این خصوص نداریم درست است؟

بله.بر اساس پیام هنرمندان سینماگر و آهنگساز، تاکنون نوشته و متنی که این طور به طور کامل و دقیق، به توضیح سازبندی (و نه تنها اشاره به دسته سازها) نوع نت ها، ریتم و دیگر مسائلی که در بالا توضیح دادم، در هر قطعه از موسیقی یک فیلم بپردازد و آن را به شخصیت پردازی فیلم گره زده و جزء به جزء، تحلیل کند، متاسفانه وجود ندارد. معمولاً همه چیز درقالب یک یادداشت مختصر، به یک کلیت اشاره می کند.

آیا در آینده برنامه ای دارید که مخاطبان نیز سهمی در این برنامه داشته باشند؟

بی شک همه چیز در دست و در اختیار من نیست. طی چند ماه گذشته، قرار بر روی آنتن رفتن برنامه هایی با مشارکت مخاطب بوده که به دلایل گوناگون، متاسفانه هنوز این اتفاق رخ نداده است. امیدوارم با حمایت های مخاطبان هنر دوست و فرهیخته برنامه و مطرح کردن درخواست شان با شبکه وزین نمایش، به زودی این اتفاق خجسته رقم بخورد و برنامه هایی درباره موسیقی و به ویژه موسیقی فیلم، به شکل زنده، روی آنتن برود.