کتاب دولت یاد هم در همین مسیر به کوشش دکتر محمدامین ناصح باجمع آوری یادداشتهای باقیمانده از میرزا ذبیح­الله ناصح تالیف شده است. کتاب دولت یاد، طيف قابل ­ملاحظه­اي از مسائل مختلف شهر بيرجند و بعضاً نواحي پيراموني را عمدتاً در حدفاصل اواخر دورۀ قاجاريه تا پايان حكومت پهلوي اوّل به گونه­ای مستقل و منسجم در قالب دوازده فصل كلّي، سه يادداشت ضميمه و دو پيوست در بر دارد. همچنین یادداشت­های پراکندة دیگری نیز از میرزا ذبیح­الله ناصح مربوط به وقایع ملی شدن صنعت نفت تا رویدادهای مربوط به اوایل دهه 1340 شمسی نیز موجود است که به صورت ضمیمه در کتاب مزبور ارائه شده است. آنچه پیش رو دارید حاصل گفتگوی ما با دکتر محمد امین ناصح مولف و مصحح کتاب دولت یاد است؛ کتابی که تلاش کرده تا با روایت یکی از شاهدان وقایع تاریخ معاصر بخشی از تاریخ این سرزمین را واکاوی کند و هم اکنون با عرضه به بازار نشر در دسترس تاريخ دوستان قرار دارد.

بیان بخشی از تاریخ از زبان یک راوی شیوه ای است که تحت عنوان تاریخ شفاهی چند سالی است بیش از پیش معمول شده و از این مسیر برهه ای از تاریخ از نگاه یک شاهد عینی نقل و بررسی می شود. این تاریخ شفاهی در دنیا چه پیشینه ای دارد و از چه منظری مورد توجه قرار دارد؟

«تاريخ شفاهي»[1] یکی از شیوه‌های نوين پژوهش در رشتۀ تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن وقايع می‌پردازد. گرايش تاریخ شفاهی در قالب چهرۀ امروزین آن، برای نخستین­بار در سال ۱۹۴۸ میلادی (1327 شمسي) در دانشگاه کُلمبیا بنیان نهاده شد و سپس با تشکیل انجمن تاریخ شفاهی در سال ۱۹۶۶ میلادی (1345 شمسي) و نیز بنای بخش تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۶۷ میلادی (1346 شمسي)، اين شاخۀ نوين، گسترش روزافزوني يافت و به­عنوان رويكردي جدی در محافل پژوهشی و تاریخی جهان شناخته شد و مورد پذیرش واقع گرديد. خوشبختانه در سال­هاي اخير، دوره­هاي تحصيلات تكميليِ اين گرايش در دانشگاه­هاي ايران نيز گشايش يافته است و نشريات مرتبط در باب تاریخ شفاهی مقالاتي منتشر نموده و تاكنون سلسله­ همايش­هايي جهت معرفي بيش از پيش اين شاخۀ نوين دانشگاهي برگزار شده است. در اين رويكرد از تاريخ­پژوهي، چون از ارجاعات معمول و خط­به­خط به منابع مکتوب كه گاه مي­توانند براي خواننده، کسالت­بار جلوه نمايند، كمتر نشاني هست، طبعاً افراد مورد رجوع برای کسب اطلاعات مي­بايست هم­راستا با شاخصه­هاي علم رجال، از جهات مختلف، مورد وثوق، دست­اندرکار و صاحب اطلاع بوده تا داده­های حاصله از ضريب اطمينان كافي و بار خبریِ مطلوب برخوردار باشند. به­ديگر سخن، اعتبار اطلاعات مأخوذه با ميزان اعتبار مؤلّف و تصنيفات احتماليِ وي و نيز حدود اشراف او بر مسائل مطروحه ارتباط مستقيم دارد. لذا پرداختن به مسائل تاریخی و فرهنگی، ملزوماتی را می­طلبد که در رأس آنها، میزانِ مدخلیت فرد در موضوع و اطمینان از اشراف کاملِ وی به­حواشی آن و از سویی شیوة انعکاس مطالب است تا نهایتاً منجر به نگاه تک­بعدی و احیاناً جانب­دارانه به مسائل پیچیده و چندجانبة فرهنگی و اجتماعی نشود.

مطالعات تاریخ محلی از چه نظر دارای اهمیت است؟

تاریخ محلی (Local History)، گرایشی از تاریخ معاصر برای بازسازی گذشته در مقیاسی محلی- منطقه‌ای است و به زندگی مردم عادی که کمتر مورد توجه بوده، عنایت ویژه دارد تا از این رهگذر، نمود گذشته از حیث مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی ملموس‌تر ­گردد. در ایران نیز این حوزه به عنوان شاخه­ای از رشتة تاریخ در دورة دکتری مطرح است. در ارزيابي كيفي شهرنامه­ها، ملاحظات چندي بايد مورد توجه قرار گيرد كه شايد مهم­ترين آن، ميزان اطلاع مستقيم نگارنده از موضوعات مطروحه و حضور وي در تحولاتِ مورد اشاره ­باشد. طبعاً اگر شخصي به­نقل رويدادهايی از تاریخ معاصر بپردازد كه وي اساساً زمان وقوع آنها را درك نكرده و يا حوزۀ شغلي او، امكان ورود به بسياري از مسائل عمدۀ شهري و پشت­صحنۀ وقايع را ايجاب نمي­نموده، در سنديت اظهارات مطرح­شده جاي تأمل باقي مي­ماند! به­اين جهت، پرداختن به مقولۀ تاريخ محلي ايران، مؤلفه­هايي را مي­طلبد كه لزوماً با شاخص­هاي موردنياز جهت ورود به مباحث تاريخ ملي، قابل تطبيق نيست.

شرق ایران و خراسان جنوبی در چه دروه هایی و چرا مورد توجه بوده است؟

ولایت «قُهستان» از دورة سلجوقي و قرون پنج و شش هجري كه به دومين قطب سياسي اسماعيليان بدل شد، در تحولات تاريخي ايران جايگاهي يافت. از زمان صفویه، با به قدرت رسیدن خاندان امارت (خزیمه/ عَلَم) در بخش­هایی از ولایت قُهستان قدیم (نواحی جنوبی خراسان و نیز منطقة حساس سیستان)، تشکیلات حکومتی، تأسیسات نظامی و همچنین سازمان­های اداری چندی در بیرجند شکل گرفت. از دوران صفوي و افشاري، مرز شرقي كشور، رفته­رفته آبستن رويدادهايي شد كه در دورۀ قاجار به­دليل رقابت قدرت­هاي بيگانه و گاه اوضاع متزلزل سیاسی کشورمان و در همین اثنا، استقلال سرزمین­های افغانستان و سپس پاکستان به­اوج خود مي­رسد و در اين ميان، حاكم­نشين بيرجند به كانون اين توجهات اجتماعي و تجاري یا بعضاً منازعاتِ سياسي در طول مرز شرقي ايران بدل مي­شود. لاجرم حاكمان اين منطقه نيز در تعامل با دفاتر نمايندگي دوَل انگليس و روسيه مستقر در بیرجند و از سويي فرمان­برداري از دستورات حكومت مركزي، در صدد حراست از تماميت ارضي و يكپارچگي مرز شرقی ایران بوده­­اند. رونق تجارت مرزي، گشایش برخی شعبات بانک­های خارجی و نيز مأموريت­يافتن دوره­ايِ نمايندگان ايراني و خارجي به شهر بيرجند، استقرار بخش قابلی از سربازان انگلیسی در بیرجند و حومه در جریان جنگ جهانی اول، گشایش فرودگاه نظامی، لوله­کشی آب شُرب؛ در كنار گشايش نخستين مدارس نوين شرق كشور در اين ناحيه به همت حاکم وقت منطقه، مجموعاً مقدمات ارتقاي سطح اجتماعي و فرهنگي در مناطق جنوبي خراسان بزرگ و بخش­هایی از سيستان و بلوچستان را موجب شد و این شهر کویری را با جلوه­هایی از تمدن روز بیش از سایر نقاط همجوار آشنا ساخت و به نقطه­ای راهبردی در طول نوار مرزی شرق بدل نمود.

تاکنون چه تالیفاتی به بیان تاریخ شفاهی و محلی این خطه پرداخته اند؟

تاكنون در باب انعكاس تحولات تاریخ معاصر شرق ایران، آثار متنوعي ارائه شده است كه غالباً پس از انقلاب اسلامی در ایران به­رشتۀ تحرير درآمده­اند. در ميان كل آثاري كه به ­تحولات بيرجند معاصر مي­پردازد، شايد بتوان به چند اثر جامع و قابل اشاره نمود كه مؤلفین در خلال تحریراتش، توفيق يافته­اند به­طور متمركز و هم­زمان، به­چند موضوع مختلف در قالب فصول متنوع اثرش بپردازند و از رهگذر تدوين شهرنامه­اي مقبول، خواننده را با اوضاع محليِ بیرجند از جنبه­هاي گوناگون آشنا سازند.

   كتاب بيرجندنامه، اثر زنده­ياد دكتر جمال رضايي (متولد سال 1305 ش) نمونة موفقی از شهرنامه­نويسي است كه در آن، مؤلف به مدد دانشِ مردم­شناسیِ بومی و با روش­شناسي علمي و به­دور از جانب­داري ويژه، اطلاعات مفیدی را براي پژوهشگران علاقه­مند به ­ارمغان آورده است. شادروان دكتر محمدحسن گنجي (متولد سال 1292 ش) نيز از اوايل دهۀ 1370 شمسي، يادداشت­هاي شخصي خود را در باب جغرافياي تاريخي بيرجند، اغلب به­شكل تحريرات پراكنده مندرج در مجموعه­مقالات چندي ارائه نمود كه مجموعاً براي معرفي اوضاع اجتماعي اين شهر كويري در دهۀ نخست قرن جاري مفيد افتاد؛ چراكه ايشان از نيمۀ سال 1309 شمسي؛ یعنی حدود 18 سالگی به­قصد ادامه تحصيل از بيرجند خارج شده و تا پايان عمر در تهران ساكن بود و طبعاً يادداشت­هاي محلّیِ وي، به انعكاس مشاهدات شخصي او تنها در همان دهه مي­پردازد. به­علاوه مکاتبات «هیل»[2] (رئیس بانک شاهی شعبة بیرجند) که روایت مقبولی از وقایع این حاکم­نشین در اواسط دهة 1280 شمسي (1910 میلادی) می­باشد، در اواخر دهة 1370 شمسي توسط مرحوم دکتر گنجی در قالب کتابی با عنوان نامه­هایی از قُهستان ترجمه و منتشر گردید که در نوع خود حاوی اطلاعات ارزشمندی است. همچنین باید از کتاب امیران مرزدار - که ترجمه­ای از اثر دکتر پیروز مجتهدزاده در سال 1378 شمسی می­باشد- یاد کرد. در این کتاب نیز به پیشینة حاکمان بیرجند و اهمّ رویدادهای سیاسی مرتبط با آنان در مرزهای شرقی ایران در خلال سده­های اخیر اشارات مفیدی شده است.

درباره راوی کتاب دولت یار بفرمایید. چه نکات جالبی در زندگی وی شما را بر آن داشت تا این کتاب را تالیف کنید؟

مرحوم میرزا ذبیح­ا... ناصح (متولد 1274 ش) در رديف دانش­آموختگانِ معدودِ دورۀ نخست مدرسۀ متوسطة شوکتیه مي­باشد که پس از فراغت از تحصيل، به پيشنهاد مؤسس آن، براي تدريس در اين مدرسه برگزیده شد و به­تدريج مسئولیت نظامت آن را پذيرفت و پس از مدتي، کفالت و سپس مديريت دبيرستان شوکتیه بر عهدۀ ايشان قرار گرفت. انتخاب وی توسط حاکم وقت بیرجند جهت پایه­گذاری سنگ بنای نخستین دبستان شهر قاین در سال­های پایانیِ عهد قاجار نیز در زمرة خدمات آموزشی و مدیریتی وی قرار دارد. او به موازات مسئولیت­های آموزشی و اداری، تا نیمة دهة 1310 شمسی برای چند دوره به عنوان عضو منتخب و سپس رئیس انجمن شهر بیرجند خدمت نمود. در ادامه، رياست دانشسرايِ نوپایِ مقدماتيِ پسرانِ بيرجند به او واگذار شد. به­علاوه در سال­هاي 1319 و 1320 شمسي برای مدتي، كفالت فرهنگ بيرجند نیز بر عهدۀ وی قرار گرفت. به­علاوه آن­گونه که از شواهد برمی­آید، ايشان از نخستين عكاسان آماتور شرق ايران بوده و اغلب عكس­هاي قديمي كه تاكنون در كتاب­هاي مرتبط با بيرجند در موضوعات مختلف منعكس گرديده، روزگاری توسط ايشان برداشته شده و در آتلیة شخصی وی ظاهر گردیده و با توضيحات مكتوب او همراه است.

   مرحوم ذبیح­ا... ناصح در حدفاصل سال­هاي 1331- 1326 شمسي، مديركل فرهنگ استان سيستان و بلوچستان شد. بناي برخی مدارس نخستين آن استان مرزی، محصول دوران مديريت فرهنگي اوست. در همين دوره بود كه وي به دريافت نشان ملیِ خدمت از وزارت فرهنگِ وقت نائل شد. سال­هاي بازنشستگي ایشان در مشهد مقدس سپري گرديد و در اواخر عمر به پیشنهاد بنگاه فرانکلیین (ترجمه و نشر کتاب) به تأليف و چاپ كتابي به­نام بلوچستان همت گماشت و هم­زمان نيز به تدوين مجموعه خاطرات و يادداشت­هاي زندگي خود مشغول بود تا اينكه سرانجام در اواسط سال 1345 شمسي در آن شهر براي هميشه آرام گرفت. پس از درگذشت ایشان، توسط جمعی از شاگردان پیشین او، مجلس بزرگداشتی در دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف) با حضور وزیر وقت فرهنگ برپا شد و یک دهه بعد نیز به پاس خدمات فرهنگی و مدیریتی ایشان در جنوب خراسان، مدرسة راهنمایی در شهر بیرجند به یاد وی نام­گذاری شد.

ظاهرا یادداشت­های از مرحوم ناصح هم به جای مانده است. این یادداشتها بیشتر در چه قالبی و موید چه نکاتی است؟

تقریرات شخصی شادروان ذبیح­ا... ناصح عمدتاً روایت­گرِ خاطرات ایشان از دوران خدمات فرهنگي در شهرهاي بيرجند و زاهدان می­باشد. از یادداشت­های به­جا مانده از آن مرحوم چنین بر می­آید که ایشان به­جهت ارتباط شغلي با امراي منطقه و رؤساي ادارات دولتي، از كيفيت پیشرفت امور اداری شهر اطلاع کافی داشته­ و به­علاوه به دليل تدريس فارسی به افسرانِ قشون متفقين در بيرجند، بيش از سايرين در جريان اوضاع و احوال شهر و ارتباطات داخلی و خارجی آن قرار مي­گرفت. خوشبختانه ايشان به­رغم اغلب همقطاران خود، در ­ثبت وقايع روزانۀ زندگي خويش و انعكاس رويدادهاي مهم منطقه، اهتمام جدّي داشته و یادداشت­هایی را در حوزه­های مختلف به رشتة تحریر درآورده­ که اينك تقریرات مزبور، منبع راه­گشايي براي بازآفرینیِ حال و هواي بيرجند به­ویژه در اواخر دورۀ قاجار تا پايان دورۀ پهلوي اوّل می­باشد. براي مزيد استحضار خوانندگان گرامی، نخستين دفتر روزانه­نويسي[3] ايشان به­سال 1296 شمسي و آغاز اشتغال آموزشی در شهر بيرجند باز مي­گردد كه در آن تاريخ، به ظنّ قوی، تنها روزانه­نويس بوميِ آن ديار محسوب مي­شده­اند.

   سبك روایت مطالب در یادداشت­های به­جا مانده از مرحوم ناصح به­گونه­ايست كه خواننده در لابلاي قرائتِ مسائل جدّي، با خاطراتي مرتبط از راوی که به سبک و سیاق خودزندگی‌نامه‌نویسی[4] نزدیک است، مواجه مي­شود كه خوانش متن را از روندي يكنواخت مصون مي­دارد. در دل همين خاطرات ساده و بي­پيرايه، اطلاعات ارزنده­ و گاه انحصاري براي علاقه­مندان به پيگيري رويدادهاي محلي و ادبیات عامه در سرحدّات شرقي ايران قابل بهره­برداري است كه اغلب براي نخستين­بار مورد اشاره قرار گرفته­اند. بی­گمان بخش­هایی از اطلاعات منحصر به فردِ مندرج در این اثر تاریخی از جمله گزارشِ دقیق استقرار مدارس جدید شهری و روستایی، روایت کامل جریان لوله­کشی آبِ بیرجند، پیشینة فعالیت­های ورزشی و برنامه­های تربیت­بدنی و نیز روند شکل­گیریِ ادارات دولتی که نخستین­بار برای خوانندگان منعکس می­شود، خواهد توانست بر خلاءهای اطلاعلاتیِ چندی در باب تاریخ معاصرِ خراسان جنوبی پرتو افکند و در شناخت واقع­بینانه­ترِ تحولات اجتماعی در بیرجند و حومه ­مؤثر افتد.

- انگیزة شکل­گیری کتاب دولت یاد چه بود؟

   انگیزة تصحیح و تدوین کتاب «دولت یاد» به روزی پائیزی از سال 1389 شمسی باز می­گردد که در یکی از خیابان­های جانبی دانشکدة جغرافیای دانشگاه تهران با شادروان استاد دکتر محمدحسن گنجی، چهرة ماندگار علمی مواجه شدم. پس از احوال­پرسی و مرور کوتاهی بر چند خاطرة شنیدنی از استاد، ایشان خطاب به بنده (دکتر محمدامین ناصح) فرمودند که از استادم میرزا ذبیح­ا... ناصح یادداشت­های جالب توجه­ای در مورد بیرجند قدیم باقی مانده که مدت­ها پیش بخش­هایی از آنها را دیده­ام. ایشان در دوران تحصیل حق زیادی بر گردن من داشته­اند. چون امروز تقریرات مزبور حاوی اطلاعات تاریخی است، به شما توصیه می­کنم آنها را از طریق آقای دکتر محمدرضا راشد محصل ردیابی نموده و در خصوص تدوین و انتشار تقریرات آن مرحوم که بزرگ فامیل شما نیز محسوب می­شوند، همت گمارید. از این رو چند ماه بعد در مشهد با جناب آقای دکتر راشد (استاد بازنشستة گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد) قرار ملاقاتی گذاشتم. پس از روایت ملاقات استاد گنجی برای جناب دکتر راشد، ایشان نیز بر اظهارات مرحوم دکتر گنجی راجع به ویژگی­های تقریرات مزبور صحّه گذاشته و یادآور شدند که بنا به اطلاعات ایشان، در نیم­قرن اخیر بخش­هایی از آن مطالب در جای­جای کار به مرور از بین رفته و لذا تدوین آنها در شرایط کنونی دقت نظر و شکیبایی زیادی می­طلبد. لذا مقرر شد وضعیت دقیق یادداشت­های مزبور را از طریق فرزند مرحوم ناصح در تهران جویا شوم. متعاقباً در تهران جناب آقای دکتر ناصح (فرزند مرحوم ناصح) را در مطب ملاقات نموده و ایشان نیز پس از ملاحظة سوابق تألیفات منطقه­ایِ این­جانب و کارنامة پژوهشی بنده و از سویی ابراز تمایل این­جانب مبنی بر آماده­سازی یادداشت­های به­جا مانده از پدرشان، در این زمینه اظهار خوشوقتی نموده و جهت کمک به روند تصحیح و تدوین آنها که برایشان حکم تکلیف داشت، قول مساعد دادند.

   این گونه بود که یادداشت­های چندگانة مزبور شامل دفاتر روزانه­نويسي، تقريرات خصوصي و نيز تحريرات پراكندۀ دوران مأموريت ايشان در استان سیستان و بلوچستان به همراه یک آلبوم عکس قدیمی در اختیار قرار گرفت. متأسفانه فصولی چندی از یادداشت­های مزبور پس از مرگ راوی مفقود شده یا به تدریج صفحات چندی از آنها از بین رفته بود. با حسن اعتماد آقای دکتر ناصح، یادداشت­های باقی­مانده و نسخ موجود که بعضاً بازنویسی مجدد یکدیگر بود، با هم به طور تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفت تا ضمن رعايت وفاداري به متن در چارچوب سنت قديمِ تاريخ­نگاريِ محلي، اين اطمينان حاصل شود كه نكته­اي از اشارات نويسنده در میان صفحات اين دفاتر، مغفول نمانده باشد و ضمناً کمبودها و نواقص آنها احصا شد. پس از بررسی انجام شده مشخص شد که از 20 فصل اولیة کار، تنها قریب به نیمی از آن موجود است و در لابه­لای فصول موجود نیز صفحات متعددی مفقود است که این خود مجموعاً قریب 50 درصد شماره صفحات اولیه را شامل می­شد و می­توانست در مواردی موجب قطع رشتة کلام گردد. متعاقباً با بهره­گیری از مهر ایزدی و اختصاص صرف وقت زیاد به تصحیح و تکمیل نواقص آن از طریق پژوهش شخصی و نظام­بخشی کار پرداختم و توضيحات و تعليقات مربوط را در جای خود درج نمودم تا سرانجام پس از اتمام مراحل آماده­سازی آن در هیأت جدید، با درج اسناد و تصاویر تاریخی مرتبط که از طریق رایزنی این­جانب با مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در اختیار قرار گرفته بود، به مستندسازی اثر اقدام نمودم و نهایتاً حاصل کار را که برونداد چند سال کار مداوم بود، «دولت یاد» نام نهادم و در اوایل سال جاری جهت امور چاپ و نشر به مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران سپرده شد.

این کتاب چه بخش هایی از تاریخ معاصر و تاریخ محلی بیرجند را تبیین می کند؟

   کتاب دولت یاد، طيف قابل ­ملاحظه­اي از مسائل مختلف شهر بيرجند و بعضاً نواحي پيراموني را عمدتاً در حدفاصل اواخر دورۀ قاجاريه تا پايان حكومت پهلوي اوّل به گونه­ای مستقل و منسجم در قالب دوازده فصل كلّي، سه يادداشت ضميمه و دو پيوست در بر دارد. البته یادداشت­های پراکندة دیگری نیز از ایشان مربوط به وقایع ملی شدن صنعت نفت تا رویدادهای مربوط به اوایل دهه 1340 شمسی نیز موجود است که به صورت ضمیمه در کتاب مزبور ارائه شده است. تحليل واقع­بينانۀ وی از اوضاع سياسي و اجتماعي ايران در دوران اقتدار پهلوي دوم و انتقادات متهورانۀ وي به برخي امور جاريِ كشور و نهايتاً پيش­بيني او از آيندۀ سياسي ايران؛ هم­زمان با بروز جرقه­هاي نخستِ اعتراضات عمومي در آغاز دهۀ 1340 شمسي، گواهي بر حُسن تشخيص و بينش روشن مؤلف می­باشد! در بخش دیگری از یادداشت­های ضمیمه، تقریرات روزانة راوی پیراسته شد و از آن میان، موارد غیر شخصی و قابل استفاده برای عموم انتخاب و درج گردید. همچنین در ادامه، جهت اطلاع خواننده از ارتباطات درون­فاميلي در خاندان وسیع ناصح، شجره­نامۀ خانوادگي همراه با پاره­ای توضیحات جنبی به نقل از روایت مرحوم ناصح پس از رفع نواقص آن و بروزرسانی توسط گردآورنده درج گشته است و هیأت آن از شرح تفصیلیِ روابط به قالب متعارف درختی تبدیل گشت.

و سخن آخر

حال که یادداشت­های مزبور پس از چندسال کار مداوم قابل ارائه به علاقه­مندان به مطالعات تاریخ محلی گردیده، مایلم باور خویش را در مورد ضرورت حراست از تلاش پیشینیان و سعی در حفظ آن چنین ابراز دارم که: گرچه خدمات فرهنگي پيشكسوتان دل­داده­اي كه سنگ بناي فرهنگ بالندۀ شهر بيرجند به­دست آنان نهاده شده است، همواره در حافظۀ تاريخيِ شهروندان حق­شناس و مديران فهيم مثبوت می­باشد ولی روايت مجاهدت­های آنان براي نسل جوان ما در حُكم وظيفه است تا اين آينده­سازان به­مدد آشنايي با پيشينۀ فرهنگي موطنشان بتوانند ضمن اشراف بر هويت ریشه­دارِ این خطّه از میهن، بنيان­هاي شخصيتي خويش را بازشناسي نموده و در عصر بحران هويت، استوارتر گام بردارند. بی­گمان اگر عشق به تبار و درد موطن نبود، صرف این میزان وقت و دقت نظر بی­توجیه باقی می­ماند. لذا مایلم اجر تصحیح و تدوین این اثر را به روان استاد فقید میرزا ذبیح­ا... ناصح به عنوان یکی از پیشگامان آموزش نوین در شرق ایران تقدیم دارم.