فقدان اطلاعات و داده های جامع در قبال یک مساله، همواره تحلیلگران سیاسی را در ارائه تحلیلی دقیق و جامع با مشکل روبرو می سازد، با این حال برخی شواهد و داده های عینی زمینه ایجاد برخی نظرات و تحلیل های متفاوت در قبال آنچه در ترکیه صورت پذیرفت را مهیا می نماید.
از کودتا به عنوان روندی از سوی ائتلافی عموما وابسته به نظامیان یاد می شود که با خشونت تمام اما محدود در یک مقطع زمانی در پی براندازی حکومت وقت صورت می پذیرد. نگاهی به آنچه در ترکیه صورت پذیرفت حکایت از عدم شباهت آن به یک کودتای تمام عیار می باشد. فرایند کودتا نشان می دهد که بر خلاف تمامی کودتاهای پیشین ترکیه و کشورهای دیگر، ارتش از بکارگیری مشت آهنین ولو به شکل محدود در برابر مخالفین امتناع ورزیده و به سادگی در مقابل گروه های مردمی و شبه نظامی، سر تسلیم فرود آورده است. در خلال 15 ساعت حیاتی (از ابتدا تا سرکوبی کودتا)، نیروهای نظامی نه تنها از بکارگیری خشونت پرهیز نموده، بلکه از بدیهی ترین اقدامات اولیه یک کودتا نظیر بازداشت رهبران حزب حاکم بری بوده است. کودتای چندی پیش ارتش در مصر نشان داد، که کودتاچیان جهت ایجاد برآشفتگی در میان مخالفین خود، در اولین گام رئیس جمهور را دست بسته بازداشت نموده و او را از مقابل دوربین های تلوزیونی عبور داده اند.
از ارتش ترکیه به عنوان یکی از قدرتمندترین ارتش های جهان نام برده می شود. سازمان اطلاعات ارتش ترکیه در سال 1999 موفق گردید، اوجالان را طی عملیاتی بسیار پیچیده در کنیا بازداشت نماید. حال چگونه این ارتش و سازمان اطلاعاتش در بازداشت رهبران حزب از جمله اردوغان و بن علی ییلدیریم ناکام مانده و براحتی اجازه گفتگوی آنها با مردم را در شبکه های تلوزیونی آن هم در مکان هایی مشخص را داده است؟
نیروهای کودتاچی به این مسئله واقف بوده اند که عدم موفقیت کودتا به مرگ تمامی آنها منتهی خواهد شد، لذا جهت رسیدن به مقصود خویش می بایست از انجام هر اقدامی در این باره پرهیز ننمایند. با وجود قدرت بلامنازع ارتش و حضورش در فرودگاه آتاترک، هواپیمای اردوغان در این فرودگاه نشسته و شخص وی در همان مکان به گفتگو با طرفدارانش پرداخته است. آیا کودتاگران توانایی اسکورت هواپیمای اردوغان را در هوا نداشته و نمی توانستند او را به مانند فرمانده نیروی هوایی بربایند؟ آیا کودتاگران با علم به پیامدهای شکست کودتا نمی توانسته به مقر او شتافته و او را بازداشت نموده و یا به مانند بسیاری از کودتاها و با وجود پیامدهای بین المللی، اقدام به قتل اردوغان و رهبران حزب نمایند.
از شبکه تی آر تی و سی ان ان ترک به عنوان دو شبکه پربازدید در جامعه ترکیه نام برده می شود. قاعدتا نیروهای ارتش می بایست در یک زمان هر دو مکان را به راحتی به تصرف خویش در آورده و مانع از انتقال پیام های رهبران حزب از طریق این شبکه ها گردند. امری که در خلال کودتا صورت نگرفته و بلافاصله با عقب نشینی کودتاگران از مناطق یادشده همراه بوده است.
نکته حائز اهمیت دیگر آن که بر خلاف تمامی کودتاهای مرسوم در جهان که در آن رهبر کودتا مشخص بوده و خود به گفتگوی مستقیم با جامعه جهت بیان دلایل کودتا روی می آورند. از ابتدا تا انتهای کودتا، مشخص نگردید که چه شخصی مسئولیت اصلی کودتا را عهده دار است.
برآورد داده های فوق نشان می دهد که کودتای صورت پذیرفته از دو حالت خارج نبوده است، یا کودتا در یک هماهنگی از پیش با رهبران حزب حاکم صورت گرفته که زمینه برای یکه تازی های آتی اردوغان در سطح جامعه جهت تثبت دیکتاتوری اش مهیا گردد و یا اینکه کودتاگران صادقانه اقدام به این عمل زده اما در نقشه ای قرار گرفته اند که از پیش توسط اردوغان کشیده شده است و رهبران حزب با آگاهی از این امر زمینه تسلیم زودهنگام آنها را فراهم آورده اند.
چرا کودتا ناکام ماند
در رابطه با چگونگی موفقیت یک کودتا صاحب نظران علم سیاست به کرات به اظهار نظر پرداخته اند. هانتینگتون از متفکران علوم سیاسی بر این باور است که شرط تحقق یک کودتا در گرو وقوع یکی از دو عامل فوق می باشد، الف) اقشار جامعه واکنش سنگینی نسبت به آنچه صورت پذیرفته نشان ندهند، ب)بخش عمده ای از جناح های سیاسی به حمایت از کودتاگران برخیزند.

مشاهده آنچه در ترکیه صورت پذیرفت نشان می دهد که فارغ از صحت یا عدم صحت کودتا، شرایط برای تحقق آن فراهم نبوده است. در باب چرایی ناکامی این کودتا به موارد زیر می توان اشاره نمود:
الف)مخالفت اپوزیسیون اردوغان با کودتا: از حزب ناسیونال-سوسیالیسم جمهوری خواه خلق در کنار حزب تندروی حرکت ملی و حزب دموکراتیک خلق ها وابسته به گروه های کُرد به عنوان جریان های مخالف داخلی اردوغان نام برده می شود. احزاب یاد شده با وجود نفوذ گسترده در سطح جامعه و مخالفت شدید با سیاست های اردوغان، متفق القول از زمان وقوع کودتا با آن به مخالفت ورزیده و آن را خلاف ارزش های دموکراتیک جامعه دانسته اند.
ب)عدم پشیبانی فرماندهان ارتش و نیروهای امنیتی: بر خلاف کودتاهای پیشین در ترکیه، عموم فرماندهان ارتش مخالفت خود با کودتا را بیان کرده و به مقابله با کودتاچیان مبادرت ورزیده اند. علاوه بر آن تیم های اطلاعاتی، امنیتی و انتظامی به حمایت مطلق از حزب حاکم پرداخته اند. تغییرات وسیع صورت پذیرفته در پلیس و نهادهای امنیتی در طول سال های قدرت نمایی حزب حاکم، موجب وفاداری آنها به شخص رئیس جمهور شده، لذا بلافاصله به سرکوب کودتاچیان پرداخته اند.
ج)حضور گسترده مردم و نقش شبکه های اجتماعی: هر آنقدر که اردوغان در طول ماه های اخیر به سرکوب خبرنگاران و رسانه ها متوسل شد، دست آخر این شبکه های اجتماعی بودند که به واسطه آنها توانست به گفتگوی مستقیم با مردم روی آورده و خواستار حضور آنان در خیابان ها شود. به واقع نقش پر رنگ مردم در صحنه موجب عدم موفقیت کودتاگران شد. برآورد تاریخ ملت ها نشان می دهد، مادامی که مردم در صحنه حضور مستقیم و پرشور نشان دهند، کودتاگران در دستیابی به اهداف خویش ناکام اند.
د)کودتای غیرحرفه ای: عدم بازداشت رهبران حزب حاکم و نبود موفقیت در استیلا بر مراکز تلوزیونی، پارلمان، دفاتر نخست وزیری و کاخ ریست جمهوری همگی حکایت از کودتایی نامنظم و غیر حرفه ای داشت. رهبران کودتا فارغ از پیامدهای ناگوار عدم موفقیت شان، به تمامی ابزارهای در اختیارشان من جمله بمباران مناطق حساس و یا خلع سلاح برخی مراکز امنیتی و... مبادرت نورزیدند.
ی)مدینیزه شدن ترکیه: با وجود احترام زایدالوصف جامعه ترکیه برای ارتش این کشور، ترکیه امروزی با دهه های پیشین تفاوت های ساختاری اساسی پیدا نموده است. ارزش هایی نظیر احترام به رای اکثریت، حقوق شهروندان، ممنوعیت مداخله نظامیان در سیاست، فعالیت آزاد احزاب و مطبوعات امروزه در ترکیه نهادینه شده و زمان مداخلات مکرر نظامی ها در این جامعه سپری شده است. گذشته از آن، جامعه بین المللی نیز دیگر پذیرای چنین اقداماتی از سوی ارتش های هیچ یک از کشورها نمی باشد، آن چنان که قاطبه دول بین المللی به محکومیت این امر پرداخته و بر حمایت خود از دولت مشروع ترکیه تاکید ورزیدند.
منبع: نشریه چشمه