در ایران از شب آغاز زمستان، با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به دلیل دقت گاهشماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه است. مردم این کشور کهن، از زمان‌های قدیم، برای شب یلدا، آیین ویژه داشتند.

در باور قدما، از پس بلندترین شب سال، خورشید از نو زاده می‌شود، طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز می‌کند و خرمی‌ جهان را فرا می‌گیرد. یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در اولین روز زمستان تکرار می‌شود.
 اهمیت و جایگاه این آیین دیرینه سبب شد که سازمان میراث فرهنگی در 1387 خورشیدی، مراسم شب یلدا را به عنوان یکی از آیین های باستانی ایران در تقویم رسمی کشور به ثبت برساند.

شب یلدا جدای از این مسایل به عنوان یک آیین کهن از ابعاد مختلف قابل بررسی است. به همین منظور پژوهشگر گروه اطلاع رسانی در گفت وگو با «مصطفی دانایی مهر» جامعه شناس و استاد دانشگاه، برگزاری آیین شب یلدا را از دیدگاه جامعه شناسی و نقشی که در جامعه کنونی دارد، بررسی کرد.

** یلدا، بهانه ای برای صله رحم

یلدا به معنای تولد و زادن است. برخی از ایرانیان باستان معتقد بودند که شب یلدا با شب تولد ایزدمهر یعنی آوردنده دین مهر هم زمان بوده است. برخی نیز این زمان را شب تولد خورشید می دانند و خاستگاه این باور به تقدس خورشید و روشنایی آن بازمی گردد. در شب یلدا همه در انتظار خورشید و پایان تاریکی هستند. خوردن آجیل و میوه های مخصوص به منزله قدردانی از نعمت های پروردگار است. در شب چله بزرگترها برای دیگران شعرخوانی می کنند و از کتاب حافظ تفالی می زنند که نیت اصلی از این شعرخوانی و تفال به دلیل طولانی بودن این شب است که می خواهند به بهترین وجه این شب طولانی و سرد را تا طلوع خورشید بیدار بمانند.

برگزاری آیین و رسوم ملی در تمامی کشورها اهمیت بالایی دارد زیرا از طریق این رسوم، خرده فرهنگ ها در یک گروه بزرگتر منسجم تر می شوند و آیین های ملی مانند یلدا و مراسم مذهبی همگی هویتی یکسان می یابند اما اگر این جشن های ملی کارکرد خود را به عنوان ملی بودن از دست بدهند، انسجام جامعه هم دچار آسیب می شود. در سال‌های اخیر یلدا به یک بازار رقابتی در میان خانواده‌های ایرانی تبدیل شده است و تنها سعی می‌شود، ظاهر و پوسته آن به نمایش دربیاید و از آن به عنوان گران ترین شب سال یاد می کنند. شکل گیری سرمایه های اجتماعی و صله رحمی که در این شب شکل می گیرد، ارزش فراوانی دارد که هیچ فردی نمی تواند منکر آن شود.

** برخی سنت شکنی ها در برگزاری آیین های ملی

برخی سنت شکنی ها در برگزاری آیین های ملی مانند یلدا رخ داده است که در واقع اهداف جای خود را به ابزار و وسایل داده اند. جشن یلدا، نوروز و دیگر رسوم باید از چارچوب تنگ و محصور شده میان خانواده ها خارج شود و با دیدی گسترده تر به آن نگریست. این گونه آیین ها دیگر مانند گذشته برگزار نمی شوند و دچار تغییراتی شده اند که آبستن تلخی برای افراد و اقشار ضعیف جامعه است. فشارهای اقتصادی که بر خانواده تحمیل می شود و چشم و هم چشمی هایی که برخی از خانوارها آن را اجرا می کنند، سبب می شود تا هدف اصلی بزرگداشت شب یلدا فراموش شود و ابزارهای مختلف گوی سبقت را در این میدان بربایند. بعضی خانواده ها در شب یلدا آنچنان درگیر تجملات و خرید انواع آجیل، میوه و تشریفات هستند که اصل این جشن را فراموش می کنند، در حالی که هدف مهم برپایی این جمع شدن ها، نشات گرفته از سادگی و همراه با صداقت به دور از تجملات است. زندگی در مسیری رو به جلو حرکت می کند و همه باید با آن همراه شوند، بنابراین باید در این دوران گذار با تمهیدات ویژه و به روز کردن آیین های گذشته آنها را نیز حفظ کرد.

** حفظ نظام ارزشی مبتنی بر سادگی

احیای فلسفه شب یلدا در میان مردم می تواند تنها راه برون رفت از این شرایط و کاهش آسیب‌های وارد شده به سنت‌های قدیمی باشد. در این میان رسانه ها به ویژه صدا و سیما وظیفه دارند تا نظام ارزشی مبتنی بر سادگی و پرهیز از تجملات را در برنامه های خود به جامعه اعلام کنند. نهادینه شدن فرهنگ تقدم ابزار بر اهداف در جامعه می تواند نگران کننده باشد که برای خروج از این وضعیت با آموزش همگانی ومی توان به آنچه که امروز از آن به عنوان هویت فرهنگی و اجتماعی یاد می شود، رسید تا تغییر مسیر فعلی جامعه مفید واقع شود. همچنین نهادهای اجتماعی و فرهنگی مانند آموزش و پرورش، می توانند نظام ارزشی سادگی همراه با همدلی را معرفی و از شدت آسیب‌های وارد شده به سنت‌های قدیمی جلوگیری کنند.

** تمایل و تظاهر به اجرای سنت ها در جامعه کنونی

در زمان حاضر جامعه به طرفی حرکت می کند که تمایل زیادی دارد تا با جلوه نمایی و تظاهر به اجرای سنت ها بپردازد. در دنیای کنونی مردم اندیشیدن را تنها از طریق چشمان خود انجام می دهند که این مساله سبب می شود تا سهم عقل و اندیشه در جامعه و تصمیم گیری های مهم زندگی کمتر شود. وقتی مردم بر مبنای سادگی و صداقت اقدام به برگزاری آیین شب یلدا کنند به طور قطع تاثیر حفظ این سنت‌ها در جامعه بیشتر خواهد بود. دورهمی ها در سال های اخیر به دلیل رشد فزاینده شبکه های اجتماعی و مجازی بسیار ضعیف شده و بیشتر آیین ها مانند حافظ خوانی و شعر خوانی در شب یلدا و دیگر مناسبت ها فراموش شده است.

خانواده ها درگیر رسانه های مجازی شده و این شبکه ها گوی سبقت را از بزرگتر ربوده اند. انسجام فرهنگی بحثی است که در مناسبت ها باید به صورت محوری تداوم پیدا کند تا فرهنگ شنیداری از میان نرود. ارتباط گیری و پیوند روابط در میان جوانان در خانواده ها و آشنایان بسیار کمرنگ شده است و گاهی آنها با یکدیگر احساس غریبگی می کنند. انتقال تجربیات سینه به سینه در حال حذف شدن است و نسل بعدی تجربه شنیدن قصه از مادربزرگ و پدربزرگ های خود را ندارد. بیشتر افراد وقت خود را به تنهایی می گذرانند و در فضاهای مجازی سیر می کنند و در دنیای واقعی این رفت و آمدها بسیار محدود شده و فلسفه و چرایی این سنت ها از میان رفته و تنها شبی برای وقت گذراندن و از روی اجبار است. بنابراین باید به بهانه سنت دیرینه شب یلدا به دنیای واقعی بازگشت و در کنار خانواده های خود جشن واقعی را برگزار کرد.